Uşaqlıqdan bizə öyrədilən bu fikirlər “Yaxşılığı Allah üçün et”, “qarşılıq gözləmə” əslində etik prinsiplərin və mənəvi azadlığın təməlidir. İnsan psixologiyasında ən dərin asılılıqlardan biri təsdiq ehtiyacıdır. İnsan yaxşılıq edərkən təşəkkür, sevgi, dəyər gözləyir. Bu isə ruhu asılı vəziyyətə salır. Əgər yaxşılıq yalnız “Allah üçün” edilirsə, insan bu asılılıqdan azad olur. O zaman mənəviyyat “ictimai bəyənmənin əsarəti”ndən çıxır, həqiqi azadlığa çevrilir.

Psixoloji olaraq, insanın “qarşılıq gözləməsi” onun xoşbəxtliyini başqasının əlində girov qoymaq deməkdir. Qarşı tərəf təşəkkür etməsə xəyal qırıqlığı, dəyər verməsə qəzəb, pislik etsə nifrət yaranır. Halbuki qarşılıq gözləmədən edilən yaxşılıq insana toxunulmaz daxili güc qazandırır. Belə insanı nə minnətsizlik, nə də xəyanət sarsıda bilir. Əgər yaxşılıq mükafat üçün edilirsə, bu artıq əxlaq deyil, hesablamadır. Aristotelin dediyi kimi: “Əxlaq o zaman dəyər qazanır ki, insan onu mənfəət üçün deyil, məhz yaxşılıq olduğu üçün etsin.” Bu yanaşma göstərir ki, mənfəətə bağlanmayan yaxşılıq həm daha təmiz, həm də daha güclü olur.

Müasir psixologiya göstərir ki, qarşılıq gözləmədən edilən yaxşılıq insan beynində dopamin və serotonin ifrazını artırır. Bu isə daxili rahatlıq və xoşbəxtlik yaradır. Maraqlı fakt: Harvard Universitetində aparılan uzunmüddətli araşdırmalara görə, ən xoşbəxt insanlar heç bir fayda gözləmədən başqalarına kömək edənlərdir. Əksər insanlar yaxşılığı bir növ “borc” anlayışı kimi dərk edir: “Mən sənə etdim, sən də mənə et.” Bu, sanki mənəvi iqtisadiyyatdır. Halbuki qarşılıq gözləmədən edilən yaxşılıq bu iqtisadiyyatı dağıdır. Çünki sevgi və mərhəmət heç vaxt mühasibatlıqla ölçülə bilməz. Əsl azadlıq da məhz buradan başlayır. Psixoloji olaraq, insan etdiyi hər işin qalıcı olmasını istəyir. Əgər yaxşılıq yalnız dünyəvi qarşılıq üçün edilirsə, tezliklə unudulur. Amma “Allah üçün” edilən yaxşılıq əbədiyyətə bağlanır insan öz əməlini faniliyin deyil, sonsuzluğun yaddaşına həkk edir. Bu, insan ruhuna dərin mənəvi mərkəz qazandırır.

Təbiət metaforası: Günəş, su və gül.

Fəlsəfi baxımdan yaxşılıq təbiətin özündədir: Günəş işığını yayarkən qarşılıq istəmir. Çay axarkən minnət gözləmir. Gül açarkən alqış istəmir. İnsan da təbiətin bir parçasıdır. Əgər o da yaxşılığ qarşılıq gözləmədən etsə, kainatın axarı ilə harmoniyada olar. Burada yaxşılıq artıq borc deyil, nəfəs kimi təbii bir haldır. Psixoloji olaraq qarşılıq gözləməyən yaxşılıq şərtsiz sevgiyə aparır. Bu sevgi ən güclü emosional gücdür, çünki onu heç bir şey məhv edə bilmir. İnsan artıq “məni sevsinlər” deyə deyil, “mən sevirəm” deyə yaşayır. Bu isə psixologiyada özünü-aktuallaşdırma adlanan ən yüksək pilləyə uyğun gəlir.

Nəticədə: “Yaxşılığı Allah üçün et, qarşılıq gözləmə” bir uşaq nəsihəti deyil, həm psixoloji gücün, həm fəlsəfi azadlığın, həm də etik müdrikliyin zirvəsidir. Bu prinsipi dərk edən insan: başqasının münasibətinə əsir olmur, ruhən azad qalır, yaxşılığı mənfəətdən təmizləyir, sevgini saflaşdırır, xoşbəxtliyi isə içində tapır.