Böyük bir tarixin ən şərəfli dövrü 105 il öncə Azərbaycan Xalq Cümhuriy­yə­tinin qurulması və 3 rəngli bayrağımızın ilk dəfə Azərbaycanın səmasında dalğalandığı dövrdür. Şanlı bir ölkənin istiqlalı və  müstəqilliyi, xalqın sevinci böyük bir bayram idi. 23 ay davam edən bu tarix, ölkənin ən dəyərli övladlarının, ən dəyərli ziyalılarının aktiv çalışmaları, xalqın mariflənməsi və inkişafı yolunda ge­cə-gün­düz demədən düşünən beyinlər düşmənlərdə daha sonra “nifrətə” çev­ri­lə­cək bir qısqanclıq yaradırdı. Bu qısa zamanda sahib olduğumuz azadlığımızı, müstəqilliyimizi başımız  üzərində dalğalanan 3 rəngli ay ulduzlu bayrağımızı borclu olduğumuz görkəmli şəxsiyyətlər var ki, onlardan biri də M.Ə.Rəsulzadədir.

       XX əsrdə Аzərbаycаnın, eləcə də Türk dünyasının “azad­lı­ğı”, “istiqlaliyyəti”, “inkişаfı” uğrunda misilsiz xid­mətlər gös­tər­­miş Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və bir cox ziyalıların yа­rа­dıcılığındа milli istiqlаl idеyаlаrın öy­rənilməsi hər zaman аktuаldır. Bu ədiblər Аzər­bаycаn xаlqını, оnun mə­də­niyyətini, ədəbiyyаtını, еl­mini yüksəklərə qаldırаn böyük şəx­siy­yətlərdir. Onların yаrаtdıqları əsərlər Аzərbаycаn xаl­qı­nın milli sər­vətidir.

      Lakin kommunist rejiminin Türkiyədən qorxub-çəkinməsi, Tür­kiyə ilə, türkin ədəbiy­ya­tı və mədəniyyəti ilə əla­qə­si olan bu ziyalıları hər vasitə ilə təqib və məhv et­mək, bolşevik psixologiyasının, eləcə də o dövrdə Azər­bay­canda at oynadan er­mə­ni millətçilərinin qarşısına qoy­duğu əsas məqsəd idi. Türkə qarşı yönəl­miş bu mis­li gö­rünməmiş iyrənc hərəkatın nəticəsində xalqın ən gör­kəm­li ziyalıları pan­tür­kizm dam­ğası ilə ölümə məh­kum edilib, Sibirin soyuq cəhənnəmində əzablar içi­ndə məhv edilmişdi.

       M.Ə.Rəsulzadə, tariximizin ən görkəmli və böyük şəxsiyyətlərindən olub, milli istiqlal hərəkatına başçılıq etmişdir. O, 1904-cü ilin sonlarında “Müsəlman sosial-demokrat “Hümmət” təşkilatının banilərindən və 1904-1905-ci illərdə 6 nömrəsi çap olunan “Hümmət” adlı qəze­ti­n əsas naşir­lərin­dən biri idi. 1906-cı ildə nəşri dayandırılan “Hümmət” qəzeti “Təkamül” adı ilə dekabr ayında yenidən çap olunmağa başlayır. Bu dövrdə M.Ə.Rəsulzadənin ictimai-siyasi fəaliyyəti yaradıcılıq fəaliyyəti ilə birləşərək xalqına xidmət etməyə yönəlmişdir.

       XX əsrin əvvəllərində bədii yara­dıcılığın bir çox janrlarında qələmini sınamış M.Ə.Rə­sul­zadə şeirlər, hekayələr yazmış, dra­matur­giya ilə məşğul olmuş, tər­cü­mə­lər etmiş, xatirələrini qələmə al­mışdır. Müəllifin müxtəlif illərdə qələmə al­dı­ğı “Mü­xəmməs” (1903), “Qara pul” (1906), “Növhə” (1906), “Həsbi-hal” (1907), “Sa­il­­lərə” (1908), “Hürriyyət” (1909), “İsmayıl Qasprinskiyə” (1911), “Ma­yıs duy­ğu­­la­rı” (1955) kimi xalqı azadlığa və istiqlala səs­lə­yən şeirləri ilə Azər­bay­can ədəbiy­yatında milli-azadlıq mövzusu­nun əsasını qoyur.

     “Qaranlıqda işıqlar”, “Na­gə­­han bəla”, “Ye­­ni lisançılar və türkçülər”, “Dil ictimai bir əməl­­dir”, “Bir xan” pyeslərinin də mövzusunu milli oyanış və istiqlalın  təbliği təşkil edir. Bu əsərləri ilə də ədib “Azərbaycana muxtariyyət”, mil­li-istiqlal hərəkatı ilə bağlı olan fikirlərini Azərbay­can­da yay­­mağa nail olur.

      M.Ə.Rə­sul­za­­də 1908-ci ildə Çar üsul-idarəsi tə­rə­fin­dən həbs olunacağını anlayır və ölkəni tərk edib İrana get­mə­yə məcbur olur. Cənubi Azərbaycanı qarış-qarış gəzən M.Ə.Rəsulzadə Təb­rizdə xalqımızın milli qəhrəmanı Səttar xanla görüşür və Avropa təhsili görmüş bir qrup İran ziyalısı ilə birlikdə  “İran demokrat partiyası”nın əsasını qoyur. O, “İrane Nou” və “İrane Ahat” qəzetlərinin baş re­dak­to­ru olur. 1909-cu il avqustun 24-də fəaliyyətə başlayan gün­dəlik və müstəqil “İrane Nou” qəzeti 1910-cu ilin yayında bağlansa da, payızda, oktyabrın 26-da artıq partiyanın rəsmi orqanı kimi fəaliyyətini bərpa edir. M.Ə.Rəsulzadənin məqalələri, şeir və publisistik yazıları bu qəzetdə ardıcıl dərc olunur. O, öz qələmi ilə İranda Avropatipli jurnalist sənətinin əsasını qoyur. Seyid Həsən Tağızadə qeyd edirdi ki: “Modern Avropa qəzet formasını ilk dəfə İrana gətirən M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur”.

    Ədəbi-publisistik fəaliyyətini davam etdirən M.Ə. Rəsulzadə 1911-ci ilin oktyabrında “Müsəlman demokratik Müsavat partiyasına” rəhbərlik edir. Bu dövrdə M.Ə.Rəsulzadənin “Cəmaət idarəsi” və “Bizə hansı hökümət faydalıdır?” kitabları çap olunur.

    1917-ci ildə Müsavatın birinci qurultayında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Mərkəzi Komitənin sədri seçilir. Bu qurultaydan sonra Azərbaycada “Azərbaycana muxtariyyət” şüarı altında milli hərəkat başlayır.

     M.Ə.Rəsulzadə 1918-ci ilin may ayında “Azərbaycan Milli Şurası”na sədr seçilir və mayın 28-i Azərbaycan istiqlaliyyəti bütün dünyaya elan olunur.

      1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentinin təntənəli açılışında M.Ə. Rə­sulzadə qeyd edir: “Biz o zaman, bizim üçün ən yaxşı məsələni Azərbaycan muxtariyyətini müdafiə edirdik, biz onda sağ və sol tərəfdən amansız tənqidə mə­ruz qalmışdıq. Sağdan bizə deyirdilər ki, azərbaycanlılıq şüarı ilə siz müsəlman­ları parçalayırsınız, türkçülük bayrağı qaldırmaqla – Allah qorusun, siz İslamın əsasını sarsıdırsınız. Soldan isə bizi məzəmmət edirdilər ki, Azərbaycan muxtariyyətini tələb edərək biz vahid demokratik cəbhəni yarırıq. Buna baxmaya­raq, “Müsavat” partiyası birinci olaraq Azərbaycanın müstəqilliyi və bayrağını yük­sə­yə qaldır­mış­dır”.

     1920-ci ildə M.Ə.Rə­sulza­də siyasi fikirlərinə görə həbs olunur. O zaman Ba­kı­da olan İ.V.Stalin Rəsulzadənin həbsdə olduğunu öyrənir və özü şəxsən həbs­xa­na­ya gedib M.Ə.Rə­sulza­dəni azad edir. Bununla İ.V.Stalin 1905-ci ildə onu ölümdən qurtaran M.Ə.Rəsulzadəyə vicdan borcunu ödəmiş olur. O, M.Ə.Rəsulzadəni özü ilə birlikdə Moskvaya aparır və RSFSR Millətlər Ko­missarlığında mətbuat müvəkkili vəzifəsinə təyin edir.

     “Stalin elə bilirmiş ki, M.Ə. Rəsulzadə öz rifahı üçünmü, ölüm qorxusundanmı, gec-tez onun təklif etdiyi vəzifələrdən birini qəbul edib bolşeviklərlə əlbir işlə­yə­cək. O da böyük yığıncaqların xitabət kürsülərindən lovğalıqla bütün dünyaya mü­ra­ciətlə deyəcək: “Görürsünüzmü, sovetlər elə yaxşı bir quruluşdur ki, M.Ə. Rə­sul­za­də kimi tanınmış müsavat lideri də öz əqidəsindən dönüb sovet hökumətinə pə­nah gətirmişdir”. Lakin o, kifayət qədər təsəvvür edə bilmirdi ki, M.Ə. Rəsulzadə əqidəsinə görə siyasətçi olmuşdu. Bu böyük ictimai xadim üçün Azərbaycanın mənafeyi, ölkənin taleyi ilə müqayisədə vəzifə, şan-şöhrət, şəxsi rifah duygusu bir heç idi”.

     Moskva Şərqşünaslıq İnstitutunda fars dilindən də dərs deyən M.Ə.Rəsulza­də­nin 1922-ci ildə “Novıy Vostok” jurnalında Məzdəkizm hərəkatından bəhs edən “Qə­dim İranın kommu­nistləri” adlı məqaləsi onun mühacirətə getməsinə səbəb olur.

   Azərbaycan milli istiqlal hərəkatı fəallarından biri, ədəbiyyatşünas-publisist Əb­dül­vahab Yurdsevər xatirəsində yazır: “Müsavat” partiyasının gizli mərkəzi ko­mi­tə­sinin ən mühüm qərarlarından biri M.Ə.Rəsulzadəni Moskvadan qaçırmaq ol­muş­dur.

    1922-ci ildə Türkiyəyə gələn M.Ə.Rəsulzadənin İstanbulda yaşadığı 1923-1931-ci illərdə “Azərbaycan respublikasının keçmişi, təşəkkülü və indiki vəziyyəti”, “Əsrimizin Səyavuşu”, “İstiqlal məfkurəsi və gənclik”, “İnqilabi sosializmin iflası və demokratiyanın gələcəyi”, “Millət və Bolşevizm” və “Qafqasya türkləri”, Parisdə fransız dilində “Azərbaycan və istiqlaliyyəti” və rus dilində “Qafqaz problemi ilə əlaqədar olaraq panturanizm” kimi əsərləri  məhz bu dövrdə çap olunur.       

     Həmin ildə onun redaktorluğu ilə “Azəri türkü” (1928-1931), sonra isə “Odlu yurd” (1929-1930) jurnalları və həftəlik “Bildiriş” (1929-1931) qəzeti də nəşr olu­nur. 1931-ci ildən M.Ə.Rəsulzadənin mühacirəti Avropa ölkələrində davam edir. Onun redaktorluğu ilə Berlində ayda üç dəfə nəşr edilən “İstiqlal” (1932-1934) qəzeti və “Qurtuluş” (1934-1938) jurnalı çap edilirdi.

     Görkəmli ədəbiyyatşünas M.Ə.Rəsulzadənin 1933-cü ildə Ber­lində çap olunan “Azər­baycan respublikası haqqında bəzi qeyd­lər” kitabı, 1936-cı ildə çap olunan “Çağ­daş Azərbaycan ədə­biyyatı” məqaləsi, 1938-ci ildə Berlində alman dilində “Azər­­baycan problemi” və 1939-cu ildə Varşavada polyak di­lin­də çıxmış “Azər­bay­canın hürriyyət savaşı” kitabları dünyada Azərbaycana qarşı böyük ma­raq doğurur.

    1938-ci ildən Polşa hökumətində məsləhətçi qismində çalışan  M.Ə. Rəsulzadə 1940-cı ildən Rumıniyaya köçərək orada y­aşa­mağa başlayır. Onun 1943-cü il­də İstanbulda nəşr olunmuş “İslam-türk ensiklopediya­sı­nın” 1-ci cildində “Azərbay­can ləhcəsi” adlı məqaləsi çap olunur. 1947-ci ildə Ankaraya köçən M. Ə. Rə­sul­za­dənin 1949-cu il­də “Azərbaycanın kültür gələnəkləri”, “Çağdaş Azərbaycan ədə­biy­yatı” (1950-ci il) və “Çağdaş Azərbaycan tarixi” (1951-ci il) kitabları işıq üzü görür.

      1941-ci ildə dahi Nizaminin 800 illik yubileyi münasi­bə­ti­lə Rumıniyada ta­mam­lanmış və 1951-ci ildə Ankarada nəşr olan “Azərbaycan şairi Nizami” adlı mo­noqrafiyası (Müəllifin özü­nün də qeyd etdiyi kimi, “müharibənin doğurduğu çə­tinliklər üzün­dən çapı gecikmişdir”) işıq üzü görür. Hər şeydən əvvəl M. Ə. Rə­sul­zadə, Nizaminin türklüyü ilə bağlı məqamları açmaqla “yalnız dil faktoru, ruhən türklüklə bağlı olan Nizami sənətini fars mədəniyyətinə daxil etmək üçün əsas ola bilməz” fikri ilə dünya nizamişünaslığına bir çox yeniliklər gətirir.

   M.Ə.Rəsulzadə Nyu-Yorkda ingilis dilində nəşr olunan “Uk­rayna” toplu­su­nun 1951-ci il 3-cü nömrəsinin 7-ci cildində “Azərbaycan respublikası” məqaləsini, Londonda ingilis dilində nəşr olunan Britaniya ensiklopediyasında “Müsavat parti­ya­sı­nın yaranması tarixi və Azərbaycan Demokratik Respub­li­ka­sı­nın təşəkkülünə aid” məqaləsini, ikinci Dünya mü­ha­ri­bə­sindən son­ra Türkiyədə nəşr olunan “Türk en­sik­lopediyası”nda Azər­bay­cana aid məqalələr nəşr etməklə, vətənindən uzaqda ol­sa da xalqına xidmət edir.

       Ankarada yaşadığı dövrdə o, “Türk tarix qurumu” və “Türk dili qurumu” ilə yaxından əməkdaşlıq etmişdir. 1952-ci ildən Ankarada nəşr olunan “Azərbaycan” jurnalında xalqı­mı­zın tarixi və ədəbiyyatı haqqında silsilə məqalələr yerləşdiril­mişdir. O, ikinci dünya müharibəsinə qədər Parisdə rusca nəşr olu­nan “Qafqaz” (1932-1938) və fransızca buraxılan “Pro­me­tey” (1928-1939) jurnallarında məqa­lə­lə­r­lə çıxış etmişdir. Uzaqda da olsa Azərbaycanla yaşayan, onun problemləri və həqiqətlərini olduğu kimi dünya ictimaiyyətinə çatdıran ədib, 1955-ci il Ankarada üç dəfə “Azərbaycan!” deyərək həyatla vidalaşır.

                                                                              Göyərçin ABİDQIZI

                                                                              Filoloqiya üzrə fəlsəfə doktoru