Görkəmli şair-dramaturq H.Cavidin yalnız öz dövrü üçün deyil, bütün dövrlər üçün aktual olan məsələlərdən yazdığı əsərləri göstərir ki, bəşəri sənətkar tarixi mövzulara daha çox müraciət etmişdir. Tarixi həqiqətlərə sadiqliyi H.Cavidin bütün yaradıcılığında həmişə əsas xətt olub, sənətkar şəxsiyyətinə şərəf və ehtiram gətirib. “Səyavuş” əsəri ilk türk tarixinin təməl dəyərlərinin səlcuq imperatorluğuna qədərki dövrünün hadisələrini əks etdirir. “Səyavuş” pyesi bir daha sübut edir ki, H.Cavid hər bir söz, fikir üzərində, hər personajın formalaşdırılmasında ustalıqla çalışıb, elə ideyaları hədəf götürüb ki, təsadüflər üçün zərrə qədər yer qalmayıb.

Əsərin başlanğıcında “Şarkın böyük dahilərindən Firdovsinin bin yıllığına ithaf” sözləri yazılmış bu pyes Firdovsinin anadan olmasının 1000 illiyi ilə əlaqədar elan olunmuş müsabiqə üçün nəzərdə tutulmuş və H.Cavid həmin müsabiqədə qalib gəlmişdir. Pyesin əvvəlində verilmiş epiqraf da səciyyəvidir: “Başta hekim Firdevsi olarak şu vakayı tasvir edenler az değil. Müellif de yorgun duygularını dinletmek üzere şu mevzuya dokundu və “Şahname”ye yaklaşmak isterken uzaqklaşmış bulundu” (187, 420).

Bu epiqrafın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, H.Cavid “Səyavuş” əsərində “Şahnamə”də olduğu kimi xalqların və ölkələrin qarşı-qarşıya qoyulması ideyasının tərəfdarı olmamışdır. Bununla yanaşı, mənsub olduğu xalqın tarixinə sədaqət göstərərək türkçülük məfkurəsinə xidməti əsas ideya kimi irəli sürmüşdür. Firdovsinin min illiyinə həsr olunmuş müsabiqənin münsifləri H.Cavid sənətinin möcüzəsinin sehrinə elə uymuşlar ki, Firdovsidən uzaqlaşaraq tarixi türkçülük məfkurəsini ön plana çəkən sənətkarın başlıca ideya xəttini ya təhlil edib qənaətə gələ bilməmişlər, ya da bunu dillərinə almağa, qələmləri ilə çatdırmağa gücləri, qüdrətləri çatmamışdır.

Professor Musa Adilov yazır: “İran-Turan. Əsasən, poetik məqsəd izləyən bu obrazlı ifadə Firdovsinin “Şahnamə”si ilə əlaqədar yazılmışdır, həmin əsərdə İran ilə Turan arasında gedən müharibələrdən geniş və ətraflı bəhs olunur” (1, 22). Tarixi İran-Turan hadisələri inkişafında qarşıdurma yaradan Firdovsi xəttindən yan keçərək H.Cavid türk inkişaf erasının ən parlaq, ədalətli, adil hökmdarı Əfrasiyab – Alp Ər Tonqa hakimiyyətini daha qabarıq göstərir. İran hökmdarı Keykavus, cəngavər Zal oğlu Rüstəm, saray ziddiyyətlərinin ehtiraslı kin-ədavət məlakəsi Südabə, azadlıq, qəhrəmanlıq simvolu Səyavuş, vəzir Piran, üsyançı Altay obrazları vasitəsilə H.Cavid öz romantik düşüncəsindən süzülüb gələn tarixi yeni dəyərlərlə birgə bizə çatdırır. H.Cavid türk tarixinə, mifoloji qaynaqlarına, ədəbi inkişaf salnaməsinə elə dərindən bələd idi ki, bu mənəvi zənginlik onun əsərlərinin fəlsəfi, tarixi, məfkurəvi təhlilində müəllifi dünyanın ən böyük sənətkarları ilə müqayisədə daha yüksəklərə ucaldırdı.

H.Cavid 624-cü ildə baş vermiş hadisələri Firdovsi “Şahnamə”sinə xitabən seçsə də, öz düşüncəsində və yaradıcılığında türkçülük məfkurəsini 1933-cü ilə qədər aparıcı ideya kimi sədaqətlə daşıyaraq dövrünün ən cəsarətli sənətkar addımını atmışdı. 1920-ci ildən 13 il keçir və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra Azərbaycan yenidən bolşevik Rusiyasının işğalı altındadır. Bu zaman türkçülük ideyası zorən sosializm ideyası ilə əvəz edilirdi. Sənətkarlıqda ideoloji xətt sosializm xətti olsa da, “formaca milli, məzmunca sosialist” ədəbiyyatın yaradılması bir prinsip kimi irəli sürülsə də, H.Cavid bu əsərlə nəinki tək Azərbaycanın, eləcə də Rusiya imperiyası daxilində fəaliyyət göstərən bütün türkdilli respublikaların milli yaddaşını daim oyaq qalmağa sövq etdi. H.Cavid “Topal Teymur”da iki türk fatehini səhnəyə çıxararaq onların milli dəyərini özünə qaytarmaqla, “Səyavuş”da Alp Ər Tonqanı, Səyavuşu ucaltmaqla aldığı tarixi zövqü “Xəyyam”da davam etdirərək bütün dünyaya türkün tarixi kimliyini tanıtdı. Dövrün ictimai-siyasi hadisələrinə münasibətini tarixi həqiqətlər içində elə ustalıqla əridə bildi ki, dövrün tənqidçiləri belə əsas ideyanı təhlil etmək qüdrətində olmadılar. C.Cəfərov yazırdı: “Səyavuş” əsəri, məncə, əslində, xalq draması deyil, bir növ monodramadır, yəni bir şəxsin taleyini təsvir edən əsərdir” (52, 219).

H.Cavid Firdovsinin qabartdığı, öydüyü Keykavusu əsas ideya kimi qəbul etsəydi, bu əsəri yalnız müsabiqə üçün yazılmış əsər kimi qəbul etmək olardı. Amma müsabiqədə qalib gələn türkçülük məfkurəsinin tarixi ruhu idi, türk ədaləti idi və H.Cavidin məhəbbət, həqiqət axtarışında əqidə dönməzliyi idi. Günahsız, azadfikirli ədalət carçısı, sevgisi üçün vətən, haqq və könül sevdası uğrunda həlak olan sərkərdə Səyavuş türkçülüyün simvolu kimi əsərin əsas qəhrəmanı idi. N.Atsız: “Ən əski zamana ait türk destanı – “Alp Ər Tonqa destanı” məqaləsində yazır: “Acem şairi Firdevsi, İranın destanı tarihi olan “Şehname” adlı büyük eserini yazarken Afrasiyabdan çok bahsetmiştir. Afrasiyaba ait parçaları yazarken Firdevsi yalnız İranlılar arasındaki rivayetleri değil, Türkler arasındaki rivayetleri de görmüştür. Çünkü Firdevsi, Türk padişahı olan Gazneli Mahmudun sarayında ve bir Türk muhitinde bulunuyordu. Şehnamede, Türk kahramanlarından bazılarına ait isimlerin halis Türkçe olması da bunu isbat eder. Bununla beraber Alp Er Tungaya ait rivayetler, Türklerle Acemler arasında, hiç şüphesiz, birbirinden farklı şekilde yaşıyordu. Bilhassa Türklere ait isimlerin çoğu İran rivayetlerinde acemleştirildi. Mesela “Alp Er Tunga”, Acem rivayetlerinde “Afrâsiyab” olduğu gibi, Alp Er Tunganın kardeşi “Alp Arız”da “Agrıres” olmuştur. Türk rivayetlerinde Alp Er Tunganın kızının adı “Kaz”dır. Acem rivayetlerindeki iki kızının adı ise “Ferengis” ve “Menije”dir. Buna mukabil İran rivayetlerinde, Alp Er Tunganın oğullarından birinin adı “Kara Han”, bir kahramanın adı da “Demür”dür, yani halis Türkçe isimlerdir. Asırlarca birbiriyle çarpışmış iki milletin destanlarının da birbirine tesir etmesi gayet tabiidir” (186, 268).

Mahmud Kaşğari “Divanu Luğat-it-turk” əsərində yazır ki, həqiqətdə Səyavuşun Qəzvində öldürülməsi hadisəsi tarixdə baş vermişdir: “Atəşə tapınanlar hər il bir gün bura gələr, Səyavuşun öldüyü yerin yörəsində ağlarlar, qurban kəsərlər…

…Bu görüşkü tanığı bütün Mavəra ən Nəhrdən, Yenikənddən Doğuya qədər türk ölkəsidir” (121, 319).

Səyavuş eyni zamanda azad türkün ruhunun ümumiləşmiş obrazıdır. Taxt-tacdan uzaq duran, daxilən sadə soydaşlarına mərhəmət və sevgiylə dolu, hərbdən başqa heç nə düşünməyən türk obrazıdır. Onun kənddə böyüməsi – çərçivəsiz, azad həyata işarədir. Saraylara sığmamağı təbiidir, at belində yürüşlərdə, qəhrəmanlıqda özünü təsdiq etmək türkün tarixi missiyasıdır. Süd anası ağsaçlı qadının öyüd-nəsihəti tarixi ana öyüdüdür, türkün qadınının, ana obrazının, türk mənəvi əxlaqının, yurd, vətən istək və arzularının təcəssümü kimi səslənir:

Zalimlə mazlumu sakın bir tutma,

Yediyin əkməyi, duzu unutma!

…Biz seni bəslədik, çalış adil ol,

Haydı yavrum, şanlı yol, uğurlu yol (52, 143).

Səyavuş yüksək əxlaqlı, saf və mənəviyyatlı olduğu üçün heç bir saray və qadın iftiralarının alətinə çevrilmir. Südabənin böhtanı aşkarlananda belə onun ölümünə razı olmur, bağışlanmasını atasından xahiş edir.

Səyavuş iki dəfə xəyanətə uğrayır, hətta sonda yenə dayısı Gərşivəzlə birləşən Südabənin birgə xəyanətinin qurbanı olur.

Əsərdə Əfrasiyab–Keykavus, İran–Turan ziddiyyətləri görünsə belə, H.Cavid Firdovsi kimi bu ziddiyyətlərin tərəfdarıtək çıxış etmir. Sərhəd hüdudlarına göndərilən Səyavuş və Rüstəm Zaloğlu sərhədin keçilmədiyini, əksinə, yağmalanmış sadə insanların narazılığını görən qəhrəmanların və ağsaqqal vəzir Piranın müdaxiləsi ilə hər iki tərəf arasında barış hadisələrini inkişaf etdirərək əsas ideyanı ortaya çıxarır. Səyavuşun atası bu barışığa “xəyanət” adı verir. Mustafa Haqqı Türkəqul “Azərbaycan türk şairi Hüseyn Cavid” əsərində yazır: “Fakat bu barış Keykavusu hiç de memnun bırakmaz. Onun maksadı en korxunc rakibi olan Efrasiyabı ortadan kaldırmakdır. Bu işte Çin Hakanı da boyuna İranı kıskırtmakdadır. Her ikisinin de niyetleri müşterek duşmanları olan Efresiyabı ne pahasına olursa olsun, harbe sokup, mağlub etməkdir” (192, 135).

Alp Ər Tonqa tarixi türk xaqanı olmaqla dünya tarixində ədalətli, adil hökmdar kimi məşhur idi. H.Cavidin böyüklüyü, dahiliyi bundan ibarət idi ki, o, türk-İran ziddiyyətləri və ona qoşulan Çin-türk münasibətlərini 1933-cü ildə Firdovsi yubileyi pərdəsi ilə örtərək türk mənliyini, milli məfkurəsini yenilədi, yaddaşları sosializm ideologiyasından az da olsa təmizləyə bildi. Keykavusun öz oğluna itən inamının xəyanətlə əvəz olunmasından sonra məcburiyyət qarşısında qalan Səyavuş öldürülməmək üçün Əfrasiyabın yanına, Turana gəlməyi, ana yurduna pənah gətirməyi qərara alır. Bu süjet ana yurda dönüş, təməl məfkurəyə, əsil-nəcabətə qayıdış kimi ifadə olunurdu.

Çin səddində üsyanın səbəbkarı Valinin özbaşınalığına, namuslara göz dikməsinə qarşı Səyavuşun münasibəti ən ədalətli cəngavər obrazı kimi həm də Alp Ər Tonqa hakimiyyətinə onun mövqeyini ortaya qoyur. Altay və Yalçın obrazları əsərə təsadüfən daxil edilməmişdir, onlar üsyankar, ədalət istəyən türk gənclərinin simvoludurlar. Tarixi Altay nəzəriyyəsinin rəmzi kimi anlaşılan Altay və Altayın üsyanı – Rusiya imperiyasının tərkibindəki türklərin tarixi istəyinin təzahürü kimi H.Cavidin arzuları idi. Bu həmçinin türkçülüyün yeni inkişaf mərhələsinin tələblərinin də fərqli olduğunu bildirir. Cavidşünas K.Əliyev H.Cavidin Əfrasiyab məmləkətində Səyavuşun yeni düşüncəli türk cəngavəri kimi təqdimatını belə izah edir: “Hətta Əfrasiyabın qardaşı Gərşivəz çinliləri yabançı adlandırıb “hər azğını türkə bərabər tutma” deyəndə Səyavuş ona qəti cavab verir: “Mən bu düşüncəyə qarşıyam”. Beləliklə, yeni təfəkkürə malik olan Səyavuş öz dayılarından – Əfrasiyab və Gərşivəzdən sürətlə ayrılır” (72, 151). Bu münasibət yeni dövrdə həm də dünyaya, insanlara H.Cavidin bəşəri münasibətinin Səyavuş dili ilə ifadəsidir.

Səyavuşu Alp Ər Tonqa ilə dayı-bacıoğlu münasibətindən başqa yeni bir münasibət də bağlayır. Türk xaqanı Alp Ər Tonqanın qızı Firəngiz adı ilə əsərdə yer alan cəsur, gözəl bir xanım Səyavuşun əsil-nəcabətini bilmədən sevdiyi, həm də ov zamanı Səyavuşu yaralayan qızdır. M.Kaşğari “Divanu-luğəti-it-türk” əsərində Əfrasiyabın qızını Qaz – qədim türk adı ilə təqdim edir və Qəzvin şəhərini onun adıyla bağlayır: “Çünki Əfrasiyabın qızı orada oturar, orada oynarmış. Türklərdən bir qisimləri türk ölkəsi sınırlarını Qəzvindən sayarlar… Qazın atası olan Alp Ər Tonqa elə Əfrasiyab deməkdir” (121, 319).

Mahmud Kaşğari eyni zamanda Səyavuşun türklərin paytaxtı Qaz şəhərinə gəldiyini və Əfrasiyabın qızı Firəngizlə evləndiyini, hətta əvvəl vəzir Piranın qızı ilə ailə qurmağını yazır. Onun Firəngizdən dünyaya gələn oğlunun adının Keyxosrov olması da dastanda qeyd olunur.

H.Cavid Firəngiz obrazında gözəlliyi qədər cəsur, mərd, çevik olan, hətta türk bəyləri kimi ova çıxan türk xanımının təkrarsızlığını ifadə etdir. Tosun obrazının dilindən deyilən bir söz türk xanımının daxili aləmini açır. Qızlar ov etdiyi zaman Səyavuş ceyrana ox atır, özü də bir qız tərəfindən oxlanır. Bu zaman yaranan qəfil eşq Səyavuşun taleyində xüsusi rol oynayır. Firəngiz oxladığı oğlanın kimliyini bilmədiyi halda, mərdliklə ona yardım edib yarasını bağlayır. Tosun: “Həm yaralar bizim qızlar, həm sarar” (33, 222), – söyləyir.

Səyavuşun ana qucağı kimi məhrəm bilib üz tutduğu Turan eli onun mənəvi yaralarına elə Firəngizin eşqi, məhəbbəti ilə məlhəm olur. Əfsus ki, sonda Firəngiz də atasını uydurulmuş xəyanətə inandırıb Səyavuşun günahsızlığını sübut edə bilmir. Türk xaqanları tarixən xəyanəti ən yaxıın insanlara belə bağışlamırdılar. Əfsus! Səyavuş Südabənin və dayısı Gərşivəzin əlbir xəyanətinə qurban olur. Səyavuşu vaxtilə ov zamanı Keykavusun döyüşçüləri tərəfindən İran sarayına aparılan və Keykavusun baş hərəminə çevrilən Xubcehri dünyaya gətirmişdi. Səyavuş bu gün ana yurdunda dayısı tərəfindən qətlə yetirilir. H.Cavidin dahiliyi bu hadisələri 1933-cü ilə gətirməklə yad imperiyada qardaş xalqların yaddaşını oyaq saxlamaq istəyirdi.

H.Cavidin Turan ideyası “Səyavuş” əsərində inkişaf etdirilir. Bütün yaradıcılığı boyu sadiq qaldığı Turan fəlsəfəsinin tarixi köklərinə qədər gedərək Alp Ər Tonqaya dayanıb, yeni tarixə üz tutub söz deyə bilmək yazardan cəsarət tələb edirdi. Alp Ər Tonqaya dönəndə ölümsüzlüyün sirrini H.Cavid daha dərindən dərk etdiyi üçün cəsarətin Səyavuş zirvəsindən hətta gələcəyi belə görürdü. Müəllif, Altayın dilindən söylənən aşağıdakı sözlərlə sanki əsl üsyankar kimi Altaya silahdaşlıq edirdi:

Yetər çıldırdınız “hökumət!” deyə,

Evləri yıkdınız “ədalət!” deyə.

Məzlumlar qanından badə sondunuz,

Qarğa-quzğun kibi leşə qondunuz,

Qanun deyə doğruluqdan caydınız,

Xalqın namusunu heçə saydınız (31, 251).

Buna o dövrdə heç bir sənətkarın cəsarəti çatmazdı ki, imperiyanın hər əsərdə sözü çək-çevir edən ideologiyasına qarşı belə fikirlərlə çıxsın.

Əsərin birinci pərdəsində Keykavus Səyavuşa çox böyük inam bəsləyir. Xüsusilə Südabəyə münasibətdə Səyavuşun heç bir xəyanəti olmadığı ortaya çıxandan sonra Keykavus deyir:

Səyavuş! Qalmadı bir şübhəm sana,

Vuruldum səndəki parlaq vicdana.

Bir ləkə var bəlkə ayda, günəşdə,

İncə bir iz belə yoq Səyavuşdə (31, 174).

Lakin ikinci pərdənin sonunda saray intriqaları Keykavusun Səyavuşa olan fikrini dəyişdirə bilir. Keykavus acı qəhqəhələrlə həm Səyavuşu, həm də Rüstəmi xain adlandırır:

İştə, hər ikiniz qorqaq və miskin!

Səyavuş da xain, Rüstəm də xain!.. (31, 210)

Beşinci – sonuncu pərdədə isə uydurma məktuba və qardaşı Gərşivəzə inanan Əfrasiyab Səyavuş haqqıda “Xainin cəzası ölümdür ancaq!” (52, 289) – söyləyir. Beləliklə, Səyavuş ətrafında doğmalar olsa belə, istər Keykavusun, istərsə də Əfrasiyabın sarayında təkdir, yalqızdır. Cavidin böyük sevgi ilə tərənnüm etdiyi Səyavuş həm də təklənən, inanan, aldanan azərbaycanlıdır! Səyavuş böyük yanğı ilə deyir:

Kimə inanmalı? İştə hər diyar,

Mana qarşı kin və intiqam duyar (33, 274).

M.Əlioğlu “Səyavuşun faciəsi” məqaləsində yazır: “Bu sözlərlə o, öz faciəsini, səhvlərini, zəifliyini də etiraf edir. Lakin bu etiraf hər nə qədər səmimi, doğru və əsaslı olsa belə, artıq hər şey bitmişdir. Bununla da Səyavuşun aldanışlar, iztirablar, həyəcanlı anlar və könül ağrıları içərisində keçən həyat kitabı qapandı” (65, 227).

H.Cavid “Səyavuş” əsəri ilə inanan, aldanan Azərbaycanın faciəsinə məlhəm olacaq türk məfkurəsini, tarixi qəhrəmanlığını əbədiləşdirdi.

“Ana”dan, “Maral”dan, “Topal Teymur”dan, “Şeyx Sənan”dan, “İblis”dən keçən türkçülük ideyası, Turan fəlsəfəsi H.Cavidin qələmiylə “Səyavuş”da tarixilik qazandı. Ədəbiyyatşünas-alim Y.Qarayev sovetlər dönəmində yazdığı məqalədə H.Cavidin “Səyavuş”unu belə xarakterizə edir: “Geniş həyat lövhələri kəskin və qabarıq ictimai ideyalar, zəhmət, üsyan və inqilabın tərənnümü “Səyavuş”u qüvvətli sosial məzmunlu faciə kimi qiymətləndirməyə imkan verir. Bu əsərdə Cavid tarixi keçmişə, azadlıq hərəkatına, şəxsiyyət və xalqlar azadlığı məsələsinə artıq dövrün tələbləri, müasir ideya, məfkurəvi görüşlər səviyyəsindən baxmağı bacarır. Ümumi tarixi inkişafda, əxlaq və mənəviyyatda olan fəci ziddiyyətlər üzərində ehtiraslı və narahat düşüncələr, ideya axtarışları Cavidi mütləq bu tematikaya gətirib çıxarmalı idi” (133, 202).

H.Cavid köy və saray mühitinin – bir-birinin əksi olan saflığın təcəssüm etdiyi kəndin və kin-ədavət yuvası olan sarayın müqayisəsini əsərin əvvəlindən axırına qədər – bütün süjet boyu inkişaf etdirir. Kəndli sədaqətin, inkişafın, yeri gəlsə döyüşdə ölkəsinin qorunmasında canından keçən cəsarətin simvoludur. Havası, suyu, insanları kimi saf olan kənd mühiti və kəndli obrazları “Ana” və “Uçurum” əsərlərində müxtəlif personajlarla, “Topal Teymur” əsərində Teymurun kəndlilərə münasibəti ilə H.Cavid ideyasını ifadə edən qəhrəmanlara çevrilirlər. Səyavuş köyün yetirməsidir, sarayların yox! Ona görə də Südabənin ona eşq elan etməsindən hiddətlənərək deyir:

Hiç yalan deyilmiş anamın sözü,

Başqa imiş sarayların iç yüzü.

O da bir çirkablar içində sönmüş,

Gənc yaşında ömrü səraba dönmüş.

Sarmış da hər yanı bayquşlar səsi,

İştə, gülünc faciələr səhnəsi! (31, 162)

H.Cavid “Səyavuş” faciəsində böhtan-şər yuvasının sakini Südabənin əli ilə yerinə yetirilən xəyanətin səbəbini açır. H.Cavid “Topal Teymur”da Dilşad xanım, “Ana”da Səlma, “Maral”da Maral, “Uçurum”da Gövərçin, “Səyavuş”da cəsur Firəngizlə yanaşı, ehtiraslı ərəb qızı Südabəni əsərə gətirməklə həm də “Peyğəmbər”dəki Şəmsanı xatırlatmağa imkan yaradır. Analıq, qadınlıq, səfqət və mərhəmətdən uzaq olan Südabə H.Cavid yaradıcılığının iti dişli iyrənc canavarı təsiri bağışlayır; amansız, kinli, böhtan, şər ilahəsi kimi yaddaşlara köçür.

H.Cavid XX əsrin 30-cu illərində – repressiyaların bir addımlığında Azərbaycan ədəbiyyatına yeni bir türkçülük dastanı bəxş etdi. Tarixiliklə müasirliyi, keçmişlə indini və gələcəyi, tənəzzüllə tərəqqini, aqilliklə cahilliyi, əvvəllə sonu qarşılaşdıraraq hər şeyin bəşəri və ilahi dəyərində tarixi, dayanıqlı məfkurənin yaşadılması və qələbəsi naminə yazmağı, yaratmağı, çalışmağı tövsiyə etdi.

Sona Vəliyeva, Filologiya elmləri doktoru, əməkdar jurnalist,